30-lecie Zakładu Radioterapii

W roku bieżącym swoje 30-lecie obchodzi Zakład Radioterapii.

Historia radioterapii ma swój początek w latach 80 ubiegłego wieku, kiedy podjęta została decyzja o rozbudowie szpitala o Zakład Radioterapii. W 1983 roku Państwowa Agencja Atomistyki zatwierdziła plany bunkrów i rozpoczęto prace budowlane. Montaż aparatury radioterapeutycznej ukończono w lutym 1992 roku. Jednakże ważnym dniem dla ZR okazał się 1 marzec tego samego roku kiedy to napromieniono pierwszego pacjenta. Historię radioterapii opowiemy dwu etapowo, najpierw będą to analityczne i dokładne opisy rozwoju autorstwa Pana dr n. med. Zbigniewa Wcisło – Kierownika Zakładu od 1999 roku. Drugi to etap obrazowy, przygotowany przez zespół pracowników radioterapii pod kierunkiem Pani Joasi Sochackiej Kurzydło – Kierownika Zespołu Techników Zakładu Radioterapii, ale zanim, może kilka zdań encyklopedycznych.

Z definicji naukowej: Radioterapia – metoda leczenia za pomocą promieniowania jonizującego (fotonowego, elektronowego, protonowego lub z wykorzystaniem cięższych cząstek takich jak jony węgla). Stosowana w onkologii do leczenia chorób nowotworowych oraz łagodzenia bólu i innych dolegliwości związanych z rozsianym procesem nowotworowym, np. w przerzutach nowotworowych do kości lub guzach powodujących niedrożność oskrzela. Także szereg chorób nienowotworowych, głównie przebiegających z bolesnym procesem zapalnym, może być leczona przy użyciu promieniowania jonizującego.

Nowoczesną walkę z rakiem zapoczątkowały dwa epokowe odkrycia: jednym z nich jest odkrycie promieni X przez Wilhelma Konrada Roentgena w 1895 roku oraz radu i polonu – przez Marię Skłodowską-Curie w roku 1898. Właśnie to drugie odkrycie, które zawdzięczamy polskiej noblistce dało podstawy do ukształtowania się onkologii zarówno jako nauki i dyscypliny medycznej.

***

Historia Zakładu Radioterapii Podkarpackiego Ośrodka Onkologicznego w Brzozowie autorstwa dr n. med. Zbigniewa Wcisło:

„Rozpoczęcie działalności Zakładu 1992 r. – pierwszy seans napromieniania pacjenta odbył się 01.03.1992 r. Początkowo wyposażenie obejmowało przyspieszacz liniowy Neptun 10p dysponujący wiązką fotonów 9 MeV i elektronów 10 MeV, aparat kobaltowy Alcyon, symulator Simax, pracownię osłon, pracownię fizyki medycznej. Pozwalało to prowadzić standardową radioterapię nowotworów planowaną w dwu wymiarach (2D).

W roku 1997 uruchomiono pierwszy aparat do brachyterapii HDR (wysokiej mocy dawki) Gammamed 12i posiadający źródło irydu 192 o wysokiej aktywności. Umożliwiło to wdrożenie nowej metody radioterapii jaką jest brachyterapia czyli podawanie dawki promieniowania bezpośrednio w guzie (śródtkankowo) lub w jego bezpośredniej bliskości (kontaktowo lub wewnątrzjamowo). Ośrodek w Brzozowie był pierwszym i jedynym przez kilka następnych lat ośrodkiem stosujących tę metodę (HDR) także w lokalizacjach pozaginekologicznych.

Rok 2001 przyniósł pierwszą zmianę jakościową dotyczącą teleradioterapii (napromienianie z wiązek zewnętrznych, ze źródła oddalonego od pacjenta, w odróżnieniu od brachyterapii) tj. uruchomienie tomografu komputerowego z połączeniem on-line do systemu planowania trójwymiarowego Theraplan 3D. Umożliwiło to wykonywanie procedur napromieniania guza z 3-wymiarowym kierowaniem wiązek promieniowania co w znacznym stopniu poprawia dokładność leczenia (dokładniejsze objęcie zaplanowanego obszaru guza – większa skuteczność, przy mniejszym narażeniu tkanek zdrowych – mniejsze ryzyko powikłań po leczeniu).

Dalszym ciągiem tej zmiany jakościowej było uruchomienie w roku 2006 pierwszego nowoczesnego przyspieszacza liniowego niskoenergetycznego Primus firmy Siemens dysponującego wiązką fotonów 6 MV i elektronów 5-14 MeV) z systemem wizualizacji EPID oraz uruchomienie systemu zarządzania i weryfikacji radioterapii Lantis. Podniosło to znacznie jakość świadczonych usług szczególnie w zakresie bezpieczeństwa napromienianych pacjentów. Dalsza poprawa jakości wiązała się z uruchomieniem nowoczesnego wielorzędowego tomografu komputerowego w Zakładzie Radioterapii (2006 r.) oraz doposażenie akceleratora Primus w kolimator wielolistkowy i uruchomienie opcji wirtualnej symulacji w posiadanym tomografie (2007r.). Równolegle w Zakładzie Radioterapii wdrożono system zarządzania jakością w radioterapii (pierwsza jednostka organizacyjna Szpitala, która wprowadziła tego typu procedury) co wiązało się z późniejszym uzyskaniem certyfikatu ISO 9001:2000 przed cały Szpital.

Kolejnym krokiem milowym w rozwoju radioterapii w szpitalu brzozowskim był zakup (2008 i 2010 r.) i uruchomienie (2009 i 2011 r.) dwóch nowoczesnych wysokoenergetycznych przyspieszaczy liniowych Synergy firmy Elekta dysponujących szeroką gamą energii wiązek fotonów (4, 6 i 15 MeV) i elektronów (5-18 MeV) i wyposażonych w kolimatory wielolistkowe oraz systemy wizualizacji i weryfikacji ułożenia pacjenta EPID wraz z systemem IGRT (radioterapia sterowana obrazem). Razem z zakupem nowoczesnych systemów planowania konformalnego w tym radioterapii z modulowaną intensywnością wiązki (IMRT) i terapii dynamicznych VMAT, była to całkowita zmiana technologii i skok jakościowy zarówno w stosowaniu nowoczesnych, skuteczniejszych i bezpieczniejszych technik napromieniania jak i zarządzania radioterapią (system Mosaiq).

Dalszy rozwój to wymiana tomografu komputerowego na aparat z możliwością obrazowania w zależności od fazy oddechowej 4D, co umożliwiło wdrożenie procedur radioterapii 4D czyli z uwzględnieniem ruchomości narządów i guza w zależności od fazy oddechowej (2020 r.). Zakup trzeciego akceleratora Synergy.

W ostatnich latach wymieniono dwa pierwsze akceleratory już ponad 10-cio letnie na najnowsze wersje rozwojowe Versa HD oraz systemy planowania radioterapii Monaco co umożliwiło planowanie i realizację nowych technik leczenia tj. radioterapia 4D i stereotaktyczna.

Wprowadzono procedurę napromieniania piersi po stronie lewej na wstrzymanym wdechu, co umożliwia ochronę serca (2020 r.).

Obecnie w roku 2022 wdrożono wysokospecjalistyczną technikę radioterapii stereotaktycznej – napromieniania polegającego na bardzo precyzyjnym kierowaniu, ściśle ukształtowanych wiązek promieniowania skupionych na guzie przy bardzo dokładnym pozycjonowaniu i unieruchomieniu pacjenta (doskonała odtwarzalność ułożenia i w razie potrzeby jego korekta w sześciu płaszczyznach przy użyciu stołu terapeutycznego o sześciu stopniach swobody sterowanych komputerowo). W tej technice podaje się wysokie dawki w jednej lub kilku frakcjach w krótkim całkowitym czasie leczenia. Technikę tę stosujemy we wszystkich wskazaniach w jakich ma zastosowanie począwszy od guzów pierwotnych i przerzutowych mózgu poprzez guzy płuca, narządów jamy brzusznej i miednicy do guzów kości kręgosłupa i poza kręgosłupem.

Ostatni okres szybkiego rozwoju Zakładu przypadał na trudny okres pandemii. Należy zaznaczyć, że pacjenci wymagający szybkiej terapii nie byli odsyłani z naszego ośrodka, Zakład i Oddział Radioterapii pracowały bez większych ograniczeń przyjęć nawet w okresie największego nasilenia zachorowań na COVID-19. Na Oddziale w razie konieczności tworzony był odcinek izolacyjny dla osób zakażonych, bezobjawowych ale wymagających pilnego leczenia bądź kontynuacji napromieniania.

W tym okresie wykonano również gruntowny remont i unowocześnienie pomieszczeń i korytarza Zakładu (w tym klimatyzacja), poprawiając tym samym komfort pobytu pacjentów i pracy personelu.

Procedury specjalistyczne radioterapii wykonywane w Zakładzie Radioterapii:

teleradioterapia we wszystkich lokalizacjach (liczba leczonych pacjentów rocznie – ok. 2000) w tym:

– radioterapia konformalna 3D,

– radioterapia z modulowaną intensywnością wiązki (IMRT),

– radioterapia dynamiczna, łukowa (VMAT),

– radioterapia sterowana obrazem (IGRT),

– radioterapia z uwzględnieniem fazy oddechowej (4D),

– radioterapia na wstrzymanym wdechu (ABC),

– radioterapia stereotaktyczna zmian śródczaszkowych (SRT),

– radioterapia stereotaktyczna zmian pozaczaszkowych (SBRT).

brachyterapia HDR – śródtkankowa: prostata, pierś, tkanki miękkie, odbyt; dojamowa: oskrzele, przełyk, ginekologia (liczba leczonych pacjentów rocznie ok. 250).”

***

A teraz historia w fotografii:

(większość fotografii jest autorstwa Pana Macieja Wawrzaka-pracownika zakładu)

Budynek Zakładu Radioterapii od wschodniej strony

Budynek od południowej strony

Na początku pacjenci byli leczeni wiązkami zewnętrznymi przy użyciu aparatu kobaltowego Alcyon (niestety nie posiadamy zdjęć tego aparatu) i przyspieszacza liniowego Neptun 10P (jedynego w tamtym czasie akceleratora medycznego w Polsce południowo-wschodniej).

Zdjęcia poniżej przedstawiają akcelerator liniowy Neptun 10P wraz ze sterownią, z której nadzorowano prace aparatu.

W 1996 roku Zakład wzbogacił się o unikalne w naszym rejonie urządzenie do nowoczesnej brachyterapii śródtkankowej i wewnątrzjamowej.

Aparat Gammamed 12i HDR/PDR ze źródłem Ir-192 z wysoką mocą dawki

Od 1998 roku w miejsce „starego kobaltu” stanęła nowa bomba kobaltowa Theratron T1000 (widoczna na zdjęciach poniżej wraz ze sterownią).

Aparat ten służył do napromieniania zewnętrznego pacjentów przez blisko 15 lat

Również w 1998 roku techniczne szeregi ZR zasilił nowy symulator SIMAX, który zdemontowano dopiero w 2020 roku, jako jeden z ostatnich w kraju.

W 2006 roku miejsce Neptuna zajął akcelerator liniowy Siemiens Primus, kompaktowy i w pełni dynamiczny przyspieszacz możliwiający większą precyzję w napromienianiu.

W 2009 roku oddano do użytku nowy bunkier dobudowany do ZR.

W nim umieszczono nowoczesny akcelerator Elekta Synergy z możliwością trójwymiarowej weryfikacji ułożenia pacjenta. Aparat został zaprojektowany dla pełnego zakresu opcji radioterapii – od radioterapii konformalnej (CRT) po radioterapię z modulacją intensywności (IMRT) i radioterapię sterowaną obrazem (IGRT), jak również inne terapie o wysokiej precyzji i adaptacji.

Również w 2009 roku zdemontowano bombę kobaltową

W jej miejsce w kolejnym roku stanął bliźniaczy aparat Elekta Synergy. Dzięki temu było możliwe płynne prowadzenie pacjentów, bez przerw frakcyjnych spowodowanych np. awarią jednego z przyspieszaczy.

Następnym krokiem w rozwoju ZR był montaż nowego symulatora Simulix Evolution Nucletron, który zajął bunkier po Gammamedzie do brachyterapii. Urządzenie z dużą precyzją umożliwia weryfikację planu leczenia wraz z przepustowością pacjenta na akceleratorze liniowym. Symulator dziś wykorzystywany jest głównie do planowania terapii 2D.

Także w tym roku wymieniono stary tomograf komputerowy na nowy Siemens, wyposażony w wirtualną symulację oraz układ laserowy do pozycjonowania pacjenta przeznaczony do planowania radioterapii.

W 2016 roku rozpoczął pracę trzeci już akcelerator do radioterapii Elekta Synergy.

Zastąpił on dziesięcioletni aparat Primus firmy Siemens (demontaż akceleratora na zdjęciu poniżej).

Trzeci akcelerator firmy Elekta jest na chwilę obecną najmniej wyposażonym przyspieszaczem, posiadający możliwość tylko dwuwymiarowej weryfikacji ułożenia pacjenta, ponadto daje możliwość emitowania wiązki nie tylko fotonowej ale również elektronowej.

W 2020 roku w dobudowanym dekadę wcześniej bunkrze zamontowany został wysokospecjalistyczny akcelerator liniowy Elekta Versa HD dający wiele możliwości terapeutycznych. Innowacyjna technologia pozwala zastosować radioterapię stereotaktyczną czy możliwość bramkowania oddechowego.

W zeszłym roku drugi bliźniaczy przyspieszacz Elekta Versa HD został zainstalowany w bunkrze nr 2 (wcześniej w tym miejscu znajdowały się bomba kobaltowa i Elekta Synergy)

Sterownia przyspieszacza wraz z wejściem do bunkra.

Przez te wszystkie lata pełne intensywnej pracy dążyliśmy do zagwarantowania pacjentom najwyższych standardów leczenia. Równorzędnie z największymi zakładami radioterapii w kraju realizowaliśmy procedury ratujące zdrowie i życie pacjentów, których z roku na rok przybywa. Ostatnie dekady były czasem dynamicznych zmian. W dalszym ciągu prężnie się rozwijamy, zarówno jako personel, który nieustannie poszerza swoje kwalifikacje, ale również jako jednostka terapeutyczna wykorzystując coraz to nowsze wysokospecjalistyczne techniki napromieniania. Nie zostajemy w tyle….

W tym momencie dysponujemy dwoma systemami ABC do napromieniania na wstrzymanym wdechu firmy Elekta.

Na zdjęciu w modelarnia, która została przygotowana też na ćwiczenia oddechowe w pomieszczeniu po symulatorze SIMAX.

Również w modelarni przygotowujemy nowoczesne unieruchomienia indywidualne pacjentów, poniżej materac Blue Bag, zapewniający komfort pacjentowi i powtarzalność ułożenia.

W ostatnich latach wyremontowano również główny hol ZR. Środki na remont pozyskano od ludzi dobrej woli i ogromnym sercu. Dzięki nim nasi pacjenci oczekujący na radioterapię mają komfortowe warunki i przestrzeń, która zdecydowanie poprawia nastrój. Na zdjęciach poniżej widok z przed i po remoncie.